روش‌های عیارسنجی طلا: از سنگ محک تا XRF

مقدمه

عیارسنجی طلا یکی از مهم‌ترین مراحل در تعیین ارزش، اصالت و کیفیت این فلز گران‌بهاست. عیار در واقع معیاری برای سنجش خلوص طلاست و مشخص می‌کند چه درصدی از ترکیب یک آلیاژ را طلای خالص تشکیل می‌دهد. در نظام استاندارد جهانی، عیار معمولاً به‌صورت نسبت جزء به هزار بیان می‌شود؛ به عنوان مثال، عیار ۵۸۳ به معنای آن است که در هر ۱۰۰۰ قسمت از آلیاژ، ۵۸۳ قسمت طلای خالص و مابقی سایر فلزات آلیاژی مانند مس، نقره یا نیکل هستند.

تعیین دقیق عیار، نه‌تنها برای طلافروشان و جواهرسازان، بلکه برای سرمایه‌گذاران، خریداران عمده و کارشناسان بازار طلا نیز اهمیت حیاتی دارد، زیرا کوچک‌ترین خطا در اندازه‌گیری خلوص می‌تواند منجر به تفاوت چشمگیر در قیمت‌گذاری و سود نهایی شود. در این مقاله، به‌صورت جامع با مفهوم عیار، روش‌های علمی و سنتی عیارسنجی طلا، مزایا و معایب هر روش و انتخاب بهترین روش برای شرایط مختلف آشنا می‌شویم.

عیار طلا نشان‌دهنده مقدار طلای خالص در ترکیب یک آلیاژ است. از آنجا که طلای خالص (۲۴ عیار) فلزی بسیار نرم است و برای ساخت جواهرات مقاوم نیست، معمولاً آن را با فلزات دیگر ترکیب می‌کنند تا استحکام و دوام آن افزایش یابد. به همین دلیل در بازارهای مختلف، طلا با عیارهای متفاوت عرضه می‌شود.

رایج‌ترین عیارها در ایران و جهان عبارت‌اند از:
– **۱۸ عیار (۷۵۰ در هزار):** رایج‌ترین نوع در ایران، مناسب برای زیورآلات روزمره، رنگ زرد گرم و درخشان.
– **۱۴ عیار (۵۸۳ در هزار):** پرکاربرد در کشورهای اروپایی و آمریکایی، مقاوم‌تر و سبک‌تر از ۱۸ عیار.
– **۱۰ عیار (۴۱۶ در هزار):** دارای استحکام بالا، اما رنگ کدرتر؛ در ایران کمتر رایج و بیشتر برای محصولات صنعتی یا مدرن استفاده می‌شود.

طلای ۲۴ عیار نیز در قالب شمش و سرمایه‌گذاری کاربرد دارد و به دلیل نرمی بالا، در ساخت جواهرات کمتر استفاده می‌شود.

روش سنگ محک یکی از قدیمی‌ترین و سنتی‌ترین روش‌های تشخیص عیار طلاست که هنوز هم در بسیاری از طلافروشی‌ها کاربرد دارد. در این روش، سطح قطعه طلا روی سنگ محک (سنگ سیاه صاف و سخت) ساییده می‌شود تا ردی از آن باقی بماند. سپس چند قطره از اسید مخصوص با غلظت‌های مختلف روی اثر باقی‌مانده ریخته می‌شود.

اگر اثر طلا در مقابل اسید مقاوم بماند، عیار آن بالاتر است؛ در غیر این صورت، با تغییر رنگ یا محو شدن اثر، عیار پایین‌تر مشخص می‌شود.

**مزایا:**
– سریع و ارزان
– بدون نیاز به تجهیزات پیچیده
– مناسب برای تست‌های روزمره

**معایب:**
– دقت پایین‌تر نسبت به روش‌های آزمایشگاهی
– احتمال خطای انسانی در تفسیر نتیجه

این روش بیشتر برای خرده‌فروشان، خریداران طلاهای دست دوم و بازارهای سنتی کاربرد دارد.

روش ری‌گیری یا **کوپلاسیون (Cupellation)** دقیق‌ترین و معتبرترین روش آزمایشگاهی تعیین عیار طلا در دنیاست. این روش بر اساس اصول شیمیایی و ذوب فلزات انجام می‌شود.

در این روش:
1. نمونه‌ای کوچک از طلا همراه با سرب و مواد کمک‌ذوب در کوره‌ای مخصوص قرار داده می‌شود.
2. در حرارت بالا، سرب و سایر فلزات واکنش داده و ناخالصی‌ها را جذب می‌کنند.
3. پس از ذوب و سرد شدن، طلا به‌صورت خالص باقی می‌ماند.
4. وزن نمونه قبل و بعد از فرآیند مقایسه می‌شود تا درصد خلوص دقیق مشخص گردد.

**مزایا:**
– دقت بسیار بالا (تا ۰.۰۱٪)
– مورد تأیید استانداردهای بین‌المللی

**معایب:**
– زمان‌بر و نیازمند تجهیزات و اپراتور متخصص
– از بین رفتن نمونه پس از آزمایش

این روش در آزمایشگاه‌های رسمی و مراکز صادرات طلا برای تأیید اصالت شمش‌ها به کار می‌رود.

روش **XRF (X-ray Fluorescence)** یکی از پیشرفته‌ترین و محبوب‌ترین روش‌های مدرن برای اندازه‌گیری سریع و غیرمخرب عیار طلاست. در این روش، اشعه‌ی X به سطح فلز تابانده می‌شود و عناصر تشکیل‌دهنده با انتشار پرتوهای مشخصی شناسایی می‌شوند. دستگاه، درصد دقیق طلا و سایر فلزات آلیاژی را محاسبه می‌کند.

**مزایا:**
– بسیار سریع (نتیجه در کمتر از یک دقیقه)
– غیرمخرب و بدون نیاز به برش یا ذوب
– دقت بالا برای قطعات مختلف از جمله طلاهای روکش‌دار

**معایب:**
– هزینه زیاد دستگاه
– نیاز به اپراتور آموزش‌دیده

**کاربرد:**
در طلافروشی‌های مدرن، شرکت‌های بازرگانی و مراکز سنجش رسمی برای بررسی اصالت شمش و جواهرات استفاده می‌شود.

این روش امروزه به‌عنوان استاندارد طلایی در تشخیص سریع عیار شناخته می‌شود.

روش اسید یکی دیگر از روش‌های متداول و ساده است که مشابه تست سنگ محک عمل می‌کند اما برای تأیید سریع عیار کاربرد دارد. در این روش، قطره‌ای از اسید نیتریک یا کلریدریک روی سطح طلا ریخته می‌شود و واکنش آن بررسی می‌شود.

طلای خالص در برابر اسید مقاوم است، اما طلاهای آلیاژی یا بدل دچار تغییر رنگ، خوردگی یا واکنش شیمیایی می‌شوند.

**مزایا:**
– کم‌هزینه و سریع
– مناسب برای بررسی طلاهای کوچک یا مشکوک

**معایب:**
– دقت کمتر از روش‌های علمی
– امکان آسیب به سطح طلا در صورت استفاده نادرست

در بازارهای سنتی، این روش در کنار سنگ محک استفاده می‌شود تا نتیجه‌ی دقیق‌تری ارائه دهد.

جدول زیر مقایسه‌ای از مهم‌ترین روش‌های تشخیص عیار طلا را از نظر دقت، سرعت و هزینه نشان می‌دهد:

این مقایسه نشان می‌دهد که هر روش برای شرایط خاصی مناسب است؛ انتخاب آن بستگی به سطح دقت موردنظر و ارزش قطعه دارد.

اگر هدف، **دقت بالا و سرعت زیاد** باشد، روش XRF بهترین انتخاب است. اما برای تأیید نهایی در معاملات کلان، روش ری‌گیری دقیق‌ترین گزینه محسوب می‌شود.
برای طلافروشان جزء و خریداران خرد، ترکیب تست **سنگ محک و اسید** می‌تواند تعادلی بین هزینه و اطمینان ایجاد کند.

در واقع، هیچ روش واحدی برای همه شرایط وجود ندارد؛ ترکیب چند روش بهترین نتیجه را می‌دهد.

عیارسنجی دقیق، اساس تعیین ارزش واقعی طلاست. از طلافروشی کوچک تا کارخانه‌های تولید شمش، همه به نوعی از روش‌های سنجش خلوص استفاده می‌کنند.
در بازار امروز که طلای بدل و آب‌شده رواج بیشتری یافته، دقت در تشخیص عیار بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.

برای خریداران حرفه‌ای و سرمایه‌گذاران، استفاده از دستگاه‌های **XRF** یا همکاری با **آزمایشگاه‌های معتبر** بهترین راه برای اطمینان از اصالت و کیفیت طلاست.

در نهایت، آگاهی از روش‌های مختلف عیارسنجی نه‌تنها از زیان مالی جلوگیری می‌کند، بلکه باعث می‌شود تصمیمات خرید و فروش شما بر پایه علم، دقت و اطمینان باشد — و این دقیقاً همان چیزی است که بازار طلای حرفه‌ای به آن نیاز دارد.